Την ενοχή την έχουμε συνδυάσει με κάτι πολύ αρνητικό και πολύ εύκολα νιώθουμε ότι μπορεί να μας κυριεύσει. Τότε μπαίνουμε σε μία κατάσταση υποδεέστερη σε σχέση με ανθρώπους με τους οποίους ερχόμαστε σε επικοινωνία. Αυτό βέβαια συμβάλει στη χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση μας. Εκεί όμως θα μείνουμε και για πόσο;
Στην κοινωνία μας, το συναίσθημα της ενοχής παίζει και έναν άλλο καθοριστικό ρόλο, διότι συμβάλλει στην ανάπτυξη της ισορροπίας στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.
Το να μάθουμε να ελέγχουμε αυτό το συναίσθημα είναι μία δεξιότητα που καλλιεργείται μαζί με την εξελικτική μας πορεία στην ενήλικη ζωή.
Έχει άμεση σχέση με την ερμηνεία των καταστάσεων που βιώνουμε, καθώς και με τον βαθμό ενσυναίσθησης που έχει αναπτύξει ο κάθε άνθρωπος. Βρίσκεται σε απόλυτη σχέση με όλο το φάσμα των συναισθημάτων μας και τα οποία καθορίζουν τις όποιες αντιδράσεις μας.
Το συναίσθημα της ενοχής είναι μία δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση η οποία αναδύεται όταν παραβιάζονται ηθικοί κανόνες που συνδέονται άμεσα με το εξωτερικό μας περιβάλλον. Ο ρόλος των ηθικών κανόνων είναι στο να ελέγχονται οι συμπεριφορές μας προς ένα κοινό καλό και που μπορεί να ζημιώνει το ατομικό καλό.
Η ικανότητα ανάπτυξης αυτού του συναισθήματος διαφέρει μεταξύ των ανθρώπων και διαμορφώνεται στα πρώτα χρόνια της ζωής του κάθε ανθρώπου.
Το συναίσθημα της ενοχής συνοδεύεται συνήθως από την επιθυμία επανόρθωσης του λάθους που κάναμε, σε αντίθεση με το συναίσθημα της ντροπής που αναπτύσσει την επιθυμία να κρυφτούμε και να «εξαφανιστούμε από προσώπου γης».
Συνήθως ζητώντας μία ειλικρινή συγνώμη, απελευθερωνόμαστε από το συναίσθημα της ενοχής.
Πολύ συχνά οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί καλλιεργούν το συναίσθημα της ενοχής, ως ένα εργαλείο εκπαιδευτικό. Με την ίδια έννοια λειτουργούν και οι «αμαρτίες» στις οποίες αναφέρεται η Εκκλησία και που «βοηθούν» την αρμονική συνύπαρξη μεταξύ των ανθρώπων.
Μία υπερβολική χρήση αυτού του μέσου, της ενοχής, προκαλεί αντίθετα αποτελέσματα όπως μία άκρως αντιδραστική συμπεριφορά. Αυτό συμβαίνει όταν νιώθουμε ότι στερούμαστε την προσωπική μας ελευθερία, υπομένοντας έντονα ψυχοπιεστικές καταστάσεις, που σαν αποτέλεσμα έχουν να συμπεριφερόμαστε αντιθέτως από αυτό που μας ζητείται.
Η αντιδραστική συμπεριφορά είναι επομένως ένας μηχανισμός άμυνας στον περιορισμό ελευθερίας κινήσεων.
Το συναίσθημα της ενοχής λειτουργεί ως ένας φύλακας που μας προφυλάσσει από συνέπειες των πράξεών μας που μπορούν να βλάψουν τους άλλους. Μας βοηθά στο να αναλάβουμε τις ευθύνες μας απέναντι στο κοινωνικό γίγνεσθαι, καθώς και να αναπτύξουμε και την ενσυναίσθηση προς τους άλλους.
Πολλοί άνθρωποι έχουν αναπτύξει τη «δεξιότητα» να δημιουργούν το συναίσθημα της ενοχής στους άλλους, με στόχο να τους διαχειρίζονται προς ίδιον όφελος. Συναντάται συχνά στις σχέσεις προϊστάμενου με υφιστάμενο, εργοδότη με υπάλληλο και γενικότερα σε εξαρτητικού τύπου σχέσεις. Τότε ο ποιο «ισχυρός» μπορεί με δεξιοτεχνία να βάλει τον «αδύναμο» σε μία κατάσταση που να τον κάνει να νιώσει υπεύθυνος για κάτι «κακό» που συνέβη και έτσι γίνεται πλέον ένα εύκολο θύμα προς αυτόν που του δημιούργησε με σκοπιμότητα το συναίσθημα της ενοχής.
Επειδή όμως όλοι μας έχουμε την ελευθερία των επιλογών μας, που συνοδεύεται με την ανάλογη ευθύνη, εάν λειτουργούμε ευσυνείδητα κανείς δεν θα μπορέσει να μας κάνει «θύμα» του. Έτσι δεν έχει νόημα να ρίχνουμε την ευθύνη για την αδικία που βιώνουμε σε κάποιον άλλο.
Πολλές φορές αποδεχόμαστε το συναίσθημα της ενοχής, από το να νιώσουμε ανίσχυροι. Αυτό συμβαίνει διότι από κάτω κρύβεται ένα συναίσθημα παντοδυναμίας που μας οδηγεί στο να θέλουμε να αναλάβουμε τις ευθύνες επιλογών που αφορούν άλλους.
Είναι σημαντικό να έχουμε την επίγνωση, ότι ζούμε σε έναν κόσμο όπου η δική μας επιρροή είναι περιορισμένη και δεν μπορούμε να ελέγχουμε τα πάντα. Μαθαίνουμε λοιπόν να αναλαμβάνουμε με επίγνωση όλες τις ευθύνες μας, αφήνοντας τους άλλους να αναλάβουν τις ευθύνες των πράξεών τους και των όποιων επιλογών τους. Αυτό συναντάται συχνά στη σχέση γονιού με το παιδί του, καθώς και στη σχέση ζευγαριών.
Όταν λοιπόν βιώνουμε το συναίσθημα της ενοχής ας διερωτηθούμε τι το προκαλεί, από πού πηγάζει, τι θέλει να μου «πει» και εάν είναι αξιοποιήσιμο.
Σπύρος Μεταξάς Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής