Άραγε έχουμε νιώσει ποτέ την ανάγκη να φύγουμε από μία πραγματικότητα που τη νιώθουμε, ανιαρή, πιεστική, επώδυνη έως και αδιέξοδη; Σίγουρα η επαφή με την πραγματικότητα είναι μία καθαρά υποκειμενική υπόθεση. Στον χώρο της ψυχιατρικής υπάρχουν πολλά παραδείγματα φυγής, όπως η χρήση ναρκωτικών ουσιών, οι ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις ψυχωτικού τύπου, οι αυτοκτονικές και περί αυτοκτονικές συμπεριφορές. Σ΄ αυτό το άρθρο, θα ήθελα να εστιάσω στη φυγή των ανθρώπων της καθημερινότητας.
Οι συνδρομές στο Netflix, Ertflix κ.α. τον τελευταίο καιρό έχουν αυξηθεί κατακόρυφα. Σίγουρα συνέβαλε σ’ αυτό η κατάσταση που διαμορφώθηκε με τον covid-19 η οποία επέτεινε την κοινωνική απομόνωση. Η υπεκφυγή σ’ αυτές τις πλατφόρμες μας βοηθά να βυθιστούμε σε μία παράλληλη πραγματικότητα, ξεχνώντας προσωρινά ό,τι συμβαίνει γύρω μας. Είναι μια φυγή ευχάριστη με πολύ εύκολη πρόσβαση.
Βέβαια υπάρχουν και τα βιβλία που λειτουργούν ανάλογα, αλλά η δύναμη της προσκόλλησης στην οθόνη είναι πιο ισχυρή, καθ’ ότι εύκολα ταυτιζόμαστε με τους πρωταγωνιστές. Ακόμη, το να βλέπει ο κόσμος θεάματα με βία, τα οποία εντυπωσιάζουν δίχως τον κίνδυνο τραυματισμού, βοηθά τον μέσο θεατή να μην σκέπτεται τον covid-19 και τις ανάλογες καθημερινές ανακοινώσεις θανάτων.
Εξ άλλου, τα δυνατά συναισθήματα αποτελούν μέρος της υπεκφυγής και ο φόβος είναι ένα απ’ αυτά. Βλέποντας ταινίες στις οποίες ταυτιζόμαστε με τον πρωταγωνιστή, ο εγκέφαλός μας αντιδρά σα να βιώνουμε εμείς οι ίδιοι αυτήν την εμπειρία. Είναι μία εμπειρία στην οποία συμβάλλουν οι νευρώνες καθρέπτης.
Ο ίδιος ο Freud θεωρούσε έναν βαθμό φυγής ως αναγκαίο συστατικό της ευημερίας μας. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να ικανοποιούνται από τις ελάχιστες ευχάριστες εμπειρίες που βιώνουν στην πραγματικότητά τους, αλλά έχουν και την ανάγκη να κατασκευάζουν και συμπληρωματικές.
Το να παρατηρούμε μια τηλεοπτική σειρά δεν θεωρείται μια παθητική διαδικασία όπως είπε ο καθηγητής Asch Woodside του Boston College το 2010, αλλά είναι ένα είδος ενεργούς διαδικασίας στην προσπάθειά μας να βιώσουμε ευχάριστες εμπειρίες μέσα από μια ιστορία που μάς επιτρέπει να αποστασιοποιηθούμε από μία πραγματικότητα με το να απορροφηθούμε σ’ έναν άλλον κόσμο.
Το να είναι κανείς απορροφημένος από τη διήγηση ιστοριών, επιβεβαιώνει το πόσο δυνατή είναι η ανάγκη φυγής του. Με αυτόν τον τρόπο αδυνατεί να βρει λύσεις πιο λειτουργικές, γεγονός που τον οδηγεί στο να παραμελεί άλλες δραστηριότητές του, να κοιμάται λιγότερο και να αποφεύγει τις όποιες διαπροσωπικές επαφές. Αυτό βέβαια οδηγεί σε ένα είδος εξάρτησης.
Ο Καναδός ψυχολόγος Delroy Paulhus επινόησε τον όρο «λειτουργική ευελιξία» εννοώντας την τέχνη του να προσαρμοζόμαστε σε διαφορετικές καταστάσεις ανεξάρτητα από τον τρόπο του είναι μας. Για παράδειγμα ο εσωστρεφής θα αναγκαστεί να εξωτερικεύσει κάτι από τον εαυτό του σε κοινωνικές καταστάσεις που δεν μπορούσε με τίποτα να αποφύγει.
Από την παιδική ηλικία δεχόμαστε επιρροή από τις προσδοκίες των ενηλίκων. Μπορεί στην αρχή να δείχνουμε ότι αδιαφορούμε, αλλά σταδιακά τις ενσωματώνουμε στο δικό μας αξιακό σύστημα. Έτσι τα άτομα μετατρέπουν συνεχώς τις απαιτήσεις που έρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον σε προσωπικές επιθυμίες.
Βέβαια θα πούμε ότι ο καθένας μας είναι ελεύθερος να αποφασίζει για τις όποιες επιλογές του. Το βασικό ερώτημα που τίθεται είναι εάν έχει και την ανάλογη επίγνωση όταν αποφασίζει.
Η φυγή τελικά είναι μία ελεύθερη δράση και όχι μόνο επιλογή ανάγκης.
Όταν η ανάγκη δεν είναι παρορμητική και συνδυάζεται με την επίγνωση, τη δημιουργικότητα και την ευθύνη τότε μπορούμε να πούμε ότι είναι ελεύθερη επιλογή. Ο κίνδυνος που υπάρχει μέσα από την υπερπροσφορά των διαφόρων πολυεθνικών προϊόντων τηλεθέασης, είναι ότι απευθύνονται σ’ ένα καταναλωτικό κοινό, που επιδρά αρνητικά στην προσωπική μας συνείδηση, εκλαμβάνοντας ως αλήθεια – αξίωμα το ό,τι μάς παρουσιάζεται.
Στην προσπάθειά μας να φύγουμε από μία αρνητική πραγματικότητα, θέλει μεγάλη προσοχή να μην γεμίζουμε με πράγματα ανώφελα τον νου μας. Γνωστή είναι η έκφραση «το κάνω για να σκοτώσω τον χρόνο μου».
Τότε είναι χρήσιμη η επίγνωση, ώστε το κενό που υπάρχει, να το γεμίσουμε με πραγματικά βιώματα, όπως μία αληθινή φιλία, το άκουσμα μίας ωραίας μουσικής, λίγα και ουσιαστικά θέματα προς ανάγνωση, κ.α.
Σπύρος Μεταξάς Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής